Ааспыт сылга  диэн ааттаах кинигэ тахсыбыта.  Бу кинигэ5э Константин Спиридонович Чиряев  улэтин-хамнаьын  туьунан кэпсэниллэр.  Кинигэ ааптара- кини кэргэнэ Федора Алексеевна Васильева, музей директора. Барыта 500 экземплярынан компания « Дани-Алмас» иьинэн  тахсыбыт. Кинигэ  эссе-сэьэн быьыытынан суруллубута интэриэьиргэтэр..

Киирии тылын  суруйбут киьинэн буолар- Виктор Данилович Михайлов, университет профессора, философскай наука доктора, Сахабыт сирин биир ытык киьитэ. Мин дакылаатым  сунньунэн  бу  Виктор Данилович  эппит этиилэрин, суруйбут санааларын   дьонно-сэргэ5э  тириэрдии буолар. 

 «Саха норуотун о5ону иитэр-такайар угэстэрин соргутээччи Константин Спиридонович истибэтэх-корботох, улэлэрин аахпатах сахалыы саналаах а5ыйах буолуо дии саныыбын. Кини иилээн-са5алаан тэрийбит Ороьутаа5ы Норуот педагогикатын музейын туьунан уорэхтээьин эйгэтигэр улэлээччи уксэ билэрэ буолуо.          Константин Чиряев суруйбут кинигэтэ туох туьунан буолуохтаа5а биллэр.  Манна оскуола оло5о-дьаьа5а, улэтэ-хамнаьа, о5олору иитии-уорэтии ымпыктара-чымпыктара, иитээччи уона уорэтээччи сыьыаннара сырдатыллыбыт. Бэрт эдэр сааьыттан оло5ун тиьэх куннэригэр диэри уунэр колуонэни иитиигэ ойун-санаатын, сыратын-сылбатын, сурэ5ин-быарын ууран улэлээбит киьи суруйуута итинтэн атын буолбат.

            Суруйуу жанра эссе-сэьэн, педагогика торуттэрин уус-ураннык суруйуу. Угус аа5ааччы ойугэр бу кинигэ иннинээ5и оскуола5а сыьыаннаах айымньылар котон туьэллэрэ чахчы. Олортон саамай биьирэммиттэрэ Софрон Данилов «Сурэх тэбэрин тухары» романа уонна Далан «Дьикти саас» сэьэнэ. Биллэрин курдук, Софрон Данилов романа сунньунэн учууталлар тустарынан, учуутал идэтин, улэтин туьунан, оттон Далан оскуоланы бутэрээри сылдьар ыччаттар эйгэлэрин  сырдаппыта. Бу сэьэн сурун геройдара тохсус кылаас о5олоро уонна кинилэр учууталлара, иитээчилэрэ. Манна мин айымньылар уус-уран уратыларын таарыйбакка тиэмэлэрин эрэ тэннээн коробун. Атын хайа да оттуттэн тэнниир табыгаьа суо5ун ааьан, кыаллыбат да5аны суол.

            Костокуун Чирээйэп аа5ыллымтыа суруйуулардаах ааптар. Ол иьигэр кэпсээннэр, уочаркалар, дирин научнай торуттээх ыстатыйалар, кинигэлэр бааллар. Кини урут кэпсээннэри, уус-уран дьуьууйуулэри дорун-дорун бэчээттэтэр этэ. Дьон биьирээн аа5араын билэбин. Бу айымньы сэьэн киэбинэн суруллубут диэбиппит. Мин билэрбинэн, Костокуун Испирдиэнэбис ити бастакы холонуута.

            Педагогика хаьан уоскуо5уттэн философияны уунэр колуонэ нонуо олоххо-дьаьахха киллэрии дьоьуннаах хайысхата буоларын билэбит. Ол аата ханнык ба5арар философия педагогиканы хамсатыылаах дьайар куус быьыытынан сыаналыыр. Оското философия туьааннаах кэмнэ Аан Ийэ Дойду эргийэр киинин, туллар тутаа5ын туьунан ойдобулу биэрэр эбит буолла5ына, педагогика ити ойдобулу дьайыыга кубулутар куус. Философия педагогика тына, оттон педагогика философия «тэбэр сурэ5э, тыгар тымыра» диэтэххэ улахан ал5ас буолуо суо5а оноробун. Ол гынан баран, педагогика общество ойун-санаатын, оло5ун-дьаьа5ын суруннуур философия киэбиттэн тахсыбата буоллар киьи-аймах кэскилэ кэрэгэй буолуох этэ. Айыймньылаах педагогика Академия дьиннээх чилиэнэ Костокуун Чирээйэп улэтэ-хамнаьа итини кэрэьэлиир диибин. Кини сэбиэскэй кэм улуу педагогтара Антон Семенович Макаренко уонна Василий Александрович Сухомлинскай уорэхтэрин утумнаачы уонна таьаарыылаах тар5атааччы буолар.

            Биилэрин курдук, ити кэм баьылыыр-коьулуур философията «Аан Ийэ Дойду эргийэр киинэ, туллар тутаа5а общество буолар» диэн ойдобулу инники куоннэ киллэрбитэ. Итинтэн сиэттэрэн иитэр-уорэтэр улэ сыалын-соругун быьыытынан о5ону кэлэктиип тыыныгар иитии, общество интэриэьин тус бэйэ киэнинээ5эр урдуктук туту ойун-санаатын инэрии оро тутуллубута. Ити барыта коммунизмы тутааччы майгытын-сигилитин кодексатыгар толору соп тубэьэрэ.

            Социалистическай майгы-сигили коллективизмна оло5урар. Советскай киьи бэйэтин эрэ иннин коруммэккэ, табаарыстарын туьугар кыьанар, оттон табаарыстара кини туьугар кыьаналлар. Оччо5о эйэлээх, куустээх кэлэктиип тэриллэр, кини хас биирдии чилиэнин оло5о кэрэ, баай ис хоьоонноох буолар. Коллективизм диэн киэн ойдобул. Киьи бэйэтэ уунэн, сайдан истэ5ин аайы кини коллективизма эмиэ кэнээн иьэр. Коллективизм майгытыгар-сигилитигэр иитиллибит киьи бэйэтин кэлэктиибин бутуннуутун улэтэ учугэй буоларыгар дьулуьар, ону ааьан тэрилтэ бутуннуутун улэтэ кыайыылаах буоларын иьин охсуьар, онтон оройуона, куората, республиката бутуннуутэ чэлгийэ сайдарын иьин улэлиир, салгыы ити улэтин Ийэ дойдута бутуннуутэ сайдыытын иьин норуот буттуун улэтин быстыспат сор5отун курдук корор. Мин бу кинигэ сурун санаата итиниэхэ буолар диибин уонна айымньы биир биьирэмнээх отто оноробун. То5о диэтэххэ, сэьэн А.С. Макаренко уонна В.А. Сухомлинскай педагогика5а киллэрбит новаторскай уорэхтэрэ олоххо-дьаьахха хайдах дьайаллара олус мындырдык кордорорун таьынан коллективизмы сатаан туьамматахха сэлээннэнии уоскуон собун, ол барыта сэбиэскэй систиэмэни айгыратар кутталаа5ын сэрэтэр.

            Костокуун Чирээйэп «Олох педагогиката» диэн академическай таьымнаах дьоьуннаах улэлээх. «Биир тыыннаах, биир идеялаах, биир концепциялаах айымньы. Умнаьа, лабаата элбэ5ин иьин, дьинэр, сунньэ биир. К.С. Чиряев саха педагогикатыгар анаан хаалларбыт аман оьо, кэрбэн кэриэьэ, хас биирдии строкатыгар анаан хаалларбыт аман оьо, кэрбэн кэриэьэ, хас биирдии строката саха саха буоларыгар ыйынньык, субэ суолталаахтар», - диэбитэ ити улэ туьунансаха торут култууратын тургуьутэ профессор Ксенофонт Дмитриевич Уткин.

            Бу улэ5э норуот педагогиката о5о иитиитигэр айыл5а5а суду суолтаны биэрэрин ыйан туран, «сахалар улуу учууталларынан айыл5а хайдах иитэрэ-уорэтэрэ сиьилии кордоруллэр. Мин санаабар, бу тугэннэр айымньы саамай табыллыбыт миэстэлэрэ.

            Костокуун Испирдиэнэбис улуу учууталларын уоруйэхтэринэн педагогика ымпыгын-чымпыгын куннээ5и олох-дьаьах кыьал5аларыгар сыьыаран ырытар. Сэьэннэ «педагогическай экспедиция» уонна «педагогическай сэрэдэ» диэн иитэр улэ технологиялара ырытыллыбыттара сонунун ааьан, олус туьалаах буолууьу диибин. Ыллын да туьаммытынан барар курдук тупса5айдык, чуолкайдык суруллубут. Педагогика философия буолара бу туьумэхтэргэ ырылхайдык костор. Ол курдук, педагогическай экспедиция да5аны, педагогическай сэрэдэ да5аны санаа атастаьыытыгар оло5ураллар. Санаа атастаьыыта толкуйдуур дьо5уру сайыннарар, барыны бары анааран корорго уорэтэр. Бэйэтин кэмигэр Бернард Шоу маннык диэбиттээх: «Малы малга атастаьыы байыппат. Тэн тэнэ хаала5ын. Санаа5ын санаа5а атастаххына, бэйэн санаа5ар атыны эбэннин, икки тогул байа5ын».

            Сэьэн хас биирдии геройа тус санаатын уллэстэ сатыыра учугэйдик арыйыллар. Оннук уллэстии араас коруннээх. Холобур, дневниккэ суруйуу, герой бэйэтэ кытта эбэтэр атын дьону кытта кэпсэтиитэ, сэьэргэьии, куолулааьын, моккуор курдуктар. Сэьэннэ уорэнээччи Зоя Корякина туспа главанан киллэриллибит дневнигэ, дириэктэр Тумат Кыымап уонна райком сэкирээтэрэ Михаил Унаарап кэпсэтиилэрэ, уорэнээччи Хаабыыс уонна ийэ Сэмиэнэбинэ санааларын оонньооьуна олус табыллыбыттар диибин.

            Айымньы 1984 сылтан 1993 сылга диэри суруллубут эбит. Ити 9 сыл усталаах туоратыгар дойдубутугар уларыйыы-тэлэрийии бо5ото буолбутун билэбит. Ол барыта быьаччы да буолбатар сэьэннэ костор дии санаатым. Холобур, оччотоо5уга баьылаан-коьулээн олорбут партия иитии-уорэтии эйгэтигэр ыытар политикатын уларыйыыта, торут култуура5а интэриэс урдээьинэ, учууталлар уонна тороппуттэр норуот педагогикатыгар иэ5иллиилэрэ, экология туьунан ой-санаа тар5аныыта.

            Сэьэннэ суруллубутунан, иитии-уорэтии бастакы таьымынан, этилиибитин курдук, о5ону айыл5а5а сыьыарыы. Костокуун Испирдиэнэбис толкуйдуурунан, айыл5аны кытта алтыьыы дьайыылаах буолуохтаах, коннору куулэйдээьиннэ кубулуйуо суохтаах. Ити чуолаан улаатан эрэр о5олорго сыьыаннаах. Дьэ ол иьин, айыл5а5а тахсыы педагогическай экспедиция5а кубулуйар. Ол туга-хайда5а айымньыга учугэйдик суруллубут. Иккис таьым – утуо холобуру тус бэйэнэн кордоруу. Улуу педагогтар о5о сунньунэн утуктэн уорэнэр дииллэрин бу сэьэннэ чахчы-бааччы коруоххэ соп. Утуктуу диэн истэн-корон эрэ кэбиьии буолбатах, бу туту-хабыы, холонон коруу, дьайыы. Уьус таьым – мэйиини сайыннарар, уруну-хараны арааран ойдуургэ уорэтэр истин, иьирэх кэпсэтии, ыйытыктара чопчу эппиэт. Бу таьымы былыр-былыргыттан эбээлэр, эьээлэр кыайа-хото туталларын билэбит. Сэьэргэьии сырдык ыралаах буолла5ына иитэр суолтата урдуур. Манна педагогическай сэрэдэ комо5о кэлэр.

            Олох хаамыытын быьыытынан, билинни олох-дьаьах сайдыытын быстыспат оруттэрэ учугэйи эрэ буолбакка, куьа5ан оттун эмиэ а5аллылар. Итини биьиги баарынан ылыныахтаахпыт уонна сана ирдэбиллэринэн улэлииргэ дьаьаныахтаахпыт. Бу туьунан Россия5а этнопедагогика наукатын торуттээччи, Костокуун Испирдиэнэбис чугас до5оро Геннадий Никандрович Волков этэн турар: «Норуот педагогикатыттан учугэй педагогика суох». Кини этнопедагогика кыьыл комус быраабылаларын быьыытынан алта быстыспат ситимнээх аксиомаларын ааттаан турар: «Бастакы аксиома – историческай личноьа суох угэстэр суохтар; иккис – угэстэрэ суох культура суох; уьус – культурата суох иитии суох; тордус – иитиитэ суох духовность суох; бэьис – духовноьа суох личность суох; алтыс – личноьа суох норуот суох».

            Манна киьи моккуьэрэ суох. Итилэртэн мин чорботон саамай сунньэ диэммин уьус уонна тордус аксиомалары бэлиэтиэм этэ. Общество култуурата, о5ону иитэр култуура таьыма духовнай оруккэ костор. Бу хайысханан улэ5э соптоох туьаайыыны Егор Петрович Жирков «Наицональнай оскуоланы сайыннарыыга концепцията» биэрбитэ. Ол эрээри, кэнники сылларга кэккэ биричиинэлэринэн оскуола5а бу хамсааьын уоста быьыытыйда. Маныаха биир торуотунэн общественность, тороппут оруолун, кыа5ын ситэри туьамматахпыт буолар.

            Тороппут педагогическай култууратын оруолун туьунан улуу педагогтар элбэхтик суруйан тураллар. Ийэ, а5а буолбут дьон, ханнык ба5арар да идэлээх буоллуннар, тороппут урдук эппиэтинэьин о5ону иитии нонуо ылыналлар. О5ону соптоохтук иитии бэйэтэ туспа улахан уорэх. Ол эрээри, угус тороппут онно бол5омтотун уурбат, хайа сатанарынан, хайдах сатыырынан о5отун иитэр-уорэтэр. Дьэ маннык тугэннэ Костокуун Чирээйэп сэьэнин курдук айымньылар комо5о кэлэллэр. То5ото биллэр: уустугу судургутук ойдотон-уорэтэн биэрэллэр.»

        Итинник  суруйан  Виктор Данилович  бу кинигэ5э урдук сыанабылы биэрбитэ ордук сэнээриллэр.   Онтон  биьиги,  эдэр дьон  бу маннык  дирин ис хоьоонноох,  туспа эйгэлээх, Сахабыт сирин ытык дьоннорун тустарынан  элбэ5и билэрбит туьалаах буолуо дии саныыбын. 

« Кутайа оскуолатыгар» - педагогика торуттэрин

туьунан эссе- сэьэни сырдатыы

( доклад)